Reserve Bank’s new rules भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (RBI) अलीकडेच १०, २०, १०० आणि ५०० रुपयांच्या नोटांसाठी नवीन मार्गदर्शक तत्त्वे जारी केली आहेत. या नवीन मार्गदर्शक तत्त्वांचा मुख्य उद्देश नोटांच्या सुरक्षिततेमध्ये वाढ करणे आणि सर्वसामान्य जनतेला अधिक चांगल्या सुविधा देणे आहे. त्याचसोबत, या नोटांच्या डिझाईनमध्ये भारतीय संस्कृती आणि वारसा दर्शविणाऱ्या अनेक बदलांचा समावेश करण्यात आला आहे. आज आपण या नवीन नियम आणि बदलांबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.
महात्मा गांधी (नवीन) मालिका
RBI ने या नवीन नोटांना ‘महात्मा गांधी (नवीन) मालिका’ असे नाव दिले आहे. या मालिकेत १०, २०, १०० आणि ५०० रुपयांच्या नोटांचा समावेश आहे, ज्यामध्ये सुरक्षा वैशिष्ट्ये मजबूत करण्याबरोबरच डिझाईनमध्येही सुधारणा करण्यात आली आहे. नवीन नोटांना ओळखणे आसान बनवण्यात आले आहे आणि त्यामध्ये आधुनिक सुरक्षा उपाय समाविष्ट करण्यात आले आहेत.
१० रुपयांच्या नोटेतील बदल
- मुख्य रंग: चॉकलेट ब्राऊन
- मागील बाजूचे डिझाईन: ओडिशातील प्रसिद्ध कोणार्क सूर्य मंदिराचे चित्र
- सुरक्षा वैशिष्ट्ये: विंडो सिक्युरिटी थ्रेड, स्वच्छ भारत लोगो
- आकार: ६३ मिमी × १२३ मिमी
नवीन १० रुपयांची नोट आता चॉकलेट ब्राऊन रंगात असून, त्याच्या मागील बाजूला ओडिशातील जगप्रसिद्ध कोणार्क सूर्य मंदिराचे चित्र आहे. या नोटेमध्ये विंडो सिक्युरिटी थ्रेड आणि स्वच्छ भारत लोगो यांसारखी सुरक्षा वैशिष्ट्ये आहेत. नोटेचा आकार ६३ मिमी × १२३ मिमी असून हाताळण्यास सोयीस्कर आहे.
२० रुपयांच्या नोटेचे नवीन स्वरूप
- मुख्य रंग: फिका हिरवा आणि पिवळा
- मागील बाजूचे डिझाईन: महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध अजिंठा-एलोरा लेण्यांचे चित्र
- सुरक्षा वैशिष्ट्ये: मायक्रो लेटरिंग, फ्लोरोसेंट इंक
२० रुपयांची नवीन नोट फिक्या हिरव्या आणि पिवळ्या रंगाच्या मिश्रणात उपलब्ध आहे. या नोटेच्या मागील बाजूला आपल्या महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध अजिंठा-एलोरा लेण्यांचे सुंदर चित्र कोरण्यात आले आहे. सुरक्षेच्या दृष्टीने या नोटेमध्ये मायक्रो लेटरिंग आणि फ्लोरोसेंट इंक वापरण्यात आला आहे. या नोटेमुळे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वैभवाला जगभरात प्रसिद्धी मिळण्यास मदत होईल.
१०० रुपयांच्या नोटेतील परिवर्तन
- मुख्य रंग: लॅव्हेंडर
- मागील बाजूचे डिझाईन: गुजरातमधील प्रसिद्ध राणीकी वाव चे चित्र
- सुरक्षा वैशिष्ट्ये: कलर शिफ्टिंग इंक, उंचवटा छपाई
- आकार: ६६ मिमी × १४२ मिमी
१०० रुपयांची नवीन नोट लॅव्हेंडर रंगात असून, तिच्या मागील बाजूला गुजरातमधील प्रसिद्ध ‘राणीकी वाव’ या पायऱ्यांच्या विहिरीचे चित्र आहे. ही पायऱ्यांची विहीर UNESCO च्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट आहे. या नोटेत कलर शिफ्टिंग इंक आणि उंचवटा छपाई यांसारखी सुरक्षा वैशिष्ट्ये वापरली आहेत. नोटेचा आकार ६६ मिमी × १४२ मिमी असून हाताळण्यास सोयीस्कर आहे.
५०० रुपयांच्या नोटेचे नवीन डिझाईन
- मुख्य रंग: स्टोन ग्रे
- मागील बाजूचे डिझाईन: दिल्लीतील प्रसिद्ध लाल किल्ला
- सुरक्षा वैशिष्ट्ये: सिक्युरिटी थ्रेड (हिरव्या ते निळ्या रंगात बदलणारा), उंचवटा छपाई, ब्लीड लाइन्स
५०० रुपयांची नवीन नोट स्टोन ग्रे रंगात असून, तिच्या मागील बाजूला दिल्लीतील ऐतिहासिक लाल किल्ल्याचे चित्र आहे. या नोटेत विशेष सुरक्षा वैशिष्ट्ये जसे की हिरव्या ते निळ्या रंगात बदलणारा सिक्युरिटी थ्रेड, उंचवटा छपाई आणि ब्लीड लाइन्स वापरण्यात आल्या आहेत. या नोटेमुळे भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीच्या वारशाचे प्रतीक असलेल्या लाल किल्ल्याला अधिक प्रसिद्धी मिळेल.
सुरक्षा वैशिष्ट्यांमध्ये सुधारणा
RBI ने सर्व नवीन नोटांमध्ये सुरक्षा वाढविण्यासाठी अनेक नवीन वैशिष्ट्ये समाविष्ट केली आहेत, ज्यात प्रामुख्याने समाविष्ट आहेत:
१. कलर शिफ्टिंग इंक – नोट झुकवल्यावर रंग बदलतो, ज्यामुळे बनावट नोटा ओळखणे सोपे होते.
२. मायक्रो लेटरिंग – लहान अक्षरांमध्ये ‘भारत’ आणि ‘India’ लिहिले आहे, ज्याची बनावट नोटांमध्ये नक्कल करणे कठीण होते.
३. ब्लीड लाइन्स – दृष्टिहीन व्यक्तींना नोट ओळखण्यास मदत करण्यासाठी डिझाईन केलेल्या विशेष रेषा.
४. इनटॅगलिओ प्रिंटिंग – नोटांवर उंचवटा छपाई, जी स्पर्शाने ओळखता येते.
५. वॉटरमार्क – नोटेवर महात्मा गांधींचे चित्र आणि संबंधित मूल्यांक वॉटरमार्क स्वरूपात दिसते.
भारतीय सांस्कृतिक वारशाला प्रोत्साहन
नवीन नोटांच्या डिझाईनमध्ये भारतीय ऐतिहासिक स्थळांची चित्रे दर्शविण्यात आली आहेत, जसे की कोणार्क सूर्य मंदिर, अजिंठा-एलोरा लेणी, राणीकी वाव आणि लाल किल्ला. हे भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे प्रतिनिधित्व करते आणि त्याच्या प्रचारात योगदान देते.
या नोटांमुळे भारताच्या वैविध्यपूर्ण सांस्कृतिक वारशाची जाणीव जागृती वाढेल आणि पर्यटन क्षेत्रालाही चालना मिळेल. विशेषत: परदेशी पर्यटक नोटांवरील चित्रांतून भारतीय ऐतिहासिक वारशाविषयी अधिक जाणून घेऊ शकतील.
दृष्टिहीन व्यक्तींसाठी विशेष सुविधा
RBI ने दृष्टिहीन व्यक्तींना नोट ओळखण्यास मदत करण्यासाठी उंचवटा छपाई आणि ब्लीड लाइन्स समाविष्ट केल्या आहेत. प्रत्येक नोटेच्या डाव्या आणि उजव्या काठावर विशिष्ट संख्येत उंचवटे आहेत, ज्यामुळे दृष्टिहीन व्यक्ती स्पर्शाद्वारे नोटेचे मूल्य ओळखू शकतात.
- १० रुपयांच्या नोटेवर एक उंचवटा
- २० रुपयांच्या नोटेवर दोन उंचवटे
- १०० रुपयांच्या नोटेवर चार उंचवटे
- ५०० रुपयांच्या नोटेवर पाच उंचवटे
या सुविधांमुळे दृष्टिहीन व्यक्तींना स्वावलंबी होण्यास मदत होईल आणि रोजच्या व्यवहारांमध्ये त्यांना अडचण येणार नाही.
नवीन मार्गदर्शक तत्त्वांचे परिणाम
- बनावट नोटांचा प्रतिबंध – अद्ययावत सुरक्षा वैशिष्ट्यांमुळे बनावट नोटांची संभावना कमी होईल.
- जनतेसाठी फायदेशीर – दृष्टिहीन व्यक्तींसाठी नवीन सुविधा समाविष्ट करण्यात आल्या आहेत.
- संस्कृतीचा प्रचार – ऐतिहासिक स्थळांच्या चित्रांमुळे भारतीय वारशाला प्रोत्साहन मिळेल.
- डिजिटल पेमेंटसह समतोल – नवीन नोटांच्या सुरक्षिततेमुळे रोख व्यवहारांवर विश्वास वाढेल आणि डिजिटल व रोख पेमेंट्स यात समतोल साधला जाईल.
- प्रारंभिक गैरसोय – लोकांना नवीन नोटा ओळखण्यासाठी काही काळ लागू शकेल, परंतु हळूहळू सर्वजण त्यांच्याशी परिचित होतील.
जुन्या नोटांचे काय होणार?
RBI ने स्पष्ट केले आहे की जुन्या १०, २०, १०० आणि ५०० रुपयांच्या नोटा देखील वैध राहतील. त्यामुळे, लोकांनी आपल्या जुन्या नोटा बदलण्यासाठी घाई करण्याची आवश्यकता नाही. जुन्या नोटा सहजपणे वापरल्या जाऊ शकतात, आणि नवीन नोटा हळूहळू चलनात येतील.
जुन्या नोटांचे अवमूल्यन केले जाणार नाही आणि त्या बँकांमध्ये स्वीकारल्या जातील. त्यांची वैधता कायम राहील आणि लोकांना त्यांचा वापर चालू ठेवता येईल.
नागरिकांनी काय करावे?
- सुरक्षा वैशिष्ट्यांची माहिती घ्या – नवीन नोटांच्या सुरक्षा वैशिष्ट्यांबद्दल स्वतःला अवगत करा, जेणेकरून बनावट नोटा ओळखता येतील.
- नोटांची काळजीपूर्वक हाताळणी करा – नोटांची दीर्घकाळ टिकून राहण्यासाठी त्यांची योग्य काळजी घ्या, त्यांना घडी करू नका आणि त्यांवर लिहू नका.
- नवीन नोटा ओळखण्यास शिका – नवीन नोटांच्या वेगवेगळ्या वैशिष्ट्यांशी परिचित व्हा, जेणेकरून दैनंदिन व्यवहारांमध्ये अडचणी येणार नाहीत.
- घाबरून जाऊ नका – जुन्या नोटांची वैधता संपलेली नाही, त्यामुळे घाबरून जाऊ नका आणि बँकांमध्ये गर्दी करू नका.
भारतीय रिझर्व्ह बँकेने जारी केलेली नवीन मार्गदर्शक तत्त्वे हे एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे, जे केवळ नोटांची सुरक्षितता वाढवणार नाही, तर भारतीय संस्कृतीलाही प्रोत्साहन देईल. नवीन डिझाईन आणि सुरक्षा वैशिष्ट्ये बनावट नोटांवर प्रतिबंध करतील, आणि दृष्टिहीन व्यक्तींनाही फायदा होईल. प्रारंभिक काळात लोकांना या बदलांना समजून घेण्यात अडचणी येऊ शकतात, परंतु दीर्घकालीन दृष्टीने हे बदल आपल्या अर्थव्यवस्थेसाठी आणि समाजासाठी फायदेशीर ठरतील.
चलनाची सुरक्षितता आणि विश्वासार्हता हे देशाच्या अर्थव्यवस्थेच्या स्थिरतेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे घटक आहेत. RBI च्या या नवीन उपक्रमामुळे या दोन्ही बाबींची खात्री होईल आणि भारतीय अर्थव्यवस्था अधिक मजबूत आणि सुरक्षित होईल.
