savings bank account बँक खाते हे आधुनिक जीवनातील आर्थिक व्यवहारांचे महत्त्वाचे साधन बनले आहे. बचत खाते (सेविंग अकाउंट) हे सर्वसामान्य नागरिकांसाठी सर्वात लोकप्रिय खाते प्रकार आहे. अलीकडच्या काळात, भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (आरबीआय) बचत खात्यांसंदर्भात अनेक नवीन नियम आणि मार्गदर्शक तत्त्वे जारी केली आहेत. या लेखात आपण बचत खात्याच्या फायद्यांपासून ते नव्या नियमांपर्यंत सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत.
बचत खात्याचे मूलभूत फायदे
बचत खाते उघडल्याने अनेक फायदे होतात, जे आपल्या दैनंदिन आर्थिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी आणि भविष्यासाठी बचत करण्यासाठी मदत करतात:
- सुरक्षित ठेव: बँकेत पैसे ठेवल्याने ते चोरी किंवा नुकसान होण्यापासून सुरक्षित राहतात. घरात पैसे ठेवण्यापेक्षा बँकेत ठेवणे अधिक सुरक्षित आहे.
- व्याज मिळणे: बचत खात्यात असलेल्या रकमेवर नियमित व्याज मिळते. सध्या बहुतांश बँका 2.70% ते 4.00% दरम्यान वार्षिक व्याज देतात.
- लवचिकता: बचत खात्यातून कधीही पैसे काढता येतात किंवा जमा करता येतात, जे या खात्याचे एक मोठे आकर्षण आहे.
- डिजिटल बँकिंग सुविधा: आजकालच्या बचत खात्यांमध्ये इंटरनेट बँकिंग, मोबाईल बँकिंग, यूपीआय, आणि एनईएफटी/आरटीजीएस सारख्या सुविधा मिळतात.
- एटीएम/डेबिट कार्ड: बचत खात्यासोबत एटीएम/डेबिट कार्ड मिळते, ज्यामुळे एटीएममधून पैसे काढणे आणि ऑनलाइन/ऑफलाइन खरेदी करणे सोपे होते.
- आर्थिक शिस्त: नियमित बचत खाते वापरल्याने आर्थिक शिस्त लागते आणि खर्चांवर नियंत्रण ठेवणे सोपे होते.
बचत खात्याच्या मर्यादा आणि नवीन नियम
मिनिमम बॅलन्स
बँकेच्या शाखेच्या स्थानानुसार न्यूनतम शिल्लक ठेवण्याचे नियम बदलतात:
- ग्रामीण शाखा: सामान्यतः 1,000 ते 2,000 रुपये
- अर्ध-शहरी शाखा: 2,000 ते 3,000 रुपये
- शहरी शाखा: 3,000 ते 5,000 रुपये
- महानगरीय शाखा: 5,000 ते 10,000 रुपये
जर खात्यात किमान शिल्लक राखले नाही, तर बँक दंड आकारू शकते. हा दंड साधारणपणे 50 ते 500 रुपयांपर्यंत असू शकतो आणि किमान शिल्लकाच्या कमतरतेच्या प्रमाणात वाढू शकतो.
रोख रक्कम जमा करण्याच्या मर्यादा
आरबीआयच्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, बचत खात्यात रोख रक्कम जमा करण्यावर काही महत्त्वाच्या मर्यादा आहेत:
- एका आर्थिक वर्षात 10 लाख रुपयांपेक्षा जास्त रोख रक्कम जमा केल्यास, ती “हाय-व्हॅल्यू ट्रांजॅक्शन” म्हणून ओळखली जाते आणि आयकर विभागाला याची माहिती दिली जाते.
- एका दिवसात 2 लाख रुपयांपेक्षा जास्त रोख रक्कम जमा केल्यास, आयकर कायद्यांतर्गत दंडात्मक कारवाई केली जाऊ शकते.
- 50,000 रुपयांपेक्षा जास्त रोख रक्कम जमा करताना पॅन कार्ड सादर करणे अनिवार्य आहे. जर पॅन कार्ड नसेल, तर फॉर्म 60/61 भरावा लागतो.
रोख रक्कम काढण्याच्या मर्यादा
बचत खात्यातून रोख रक्कम काढण्यावरही मर्यादा आहेत:
- एका आर्थिक वर्षात 1 कोटी रुपयांपेक्षा जास्त रक्कम काढल्यास 2% टीडीएस (टॅक्स डिडक्टेड अॅट सोर्स) कपात केली जाते.
- ITR न भरणाऱ्या व्यक्तींसाठी ही मर्यादा केवळ 20 लाख रुपये आहे. यापेक्षा जास्त रक्कम काढल्यास टीडीएस लागू होतो.
- एटीएम व्यवहार: सध्याच्या नियमांनुसार, मेट्रो शहरांमध्ये दरमहा तीन मोफत एटीएम व्यवहार (स्वतःच्या बँकेच्या एटीएममध्ये) आणि नॉन-मेट्रो शहरांमध्ये पाच मोफत व्यवहार अनुज्ञेय आहेत. यापेक्षा जास्त व्यवहारांसाठी 20 रुपये + GST प्रति व्यवहार शुल्क आकारले जाते.
बचत खात्याची निष्क्रियता आणि बंद
- निष्क्रिय खाते: जर बचत खात्यात दोन वर्षांपेक्षा जास्त काळ कोणताही व्यवहार झाला नाही, तर ते खाते निष्क्रिय (डॉरमंट) म्हणून वर्गीकृत केले जाते.
- बंद खाते: निष्क्रिय खाते पुन्हा सुरू करण्यासाठी, खातेधारकाला केवायसी दस्तावेज आणि स्वाक्षरी सत्यापन सादर करावे लागते.
- मृत्यूनंतर दावा: जर खातेधारकाचा मृत्यू झाला, तर नामनिर्देशित व्यक्ती किंवा कायदेशीर वारसदारांना खात्यातील रक्कम मिळवण्यासाठी विशिष्ट प्रक्रिया पूर्ण करावी लागते.
नवीन बदल आणि प्रवृत्ती
अलीकडे बचत खात्यांमध्ये काही महत्त्वाचे बदल झाले आहेत, जे ग्राहकांनी लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे:
डिजिटल बँकिंगवर भर
कोविड-19 महामारीनंतर, बँका ग्राहकांना डिजिटल माध्यमाद्वारे व्यवहार करण्यास प्रोत्साहित करत आहेत. यामुळे:
- मोबाईल बँकिंग अॅप्स आणि इंटरनेट बँकिंगद्वारे पैसे हस्तांतरण करण्यावर शुल्क कमी केले जात आहेत
- यूपीआय (UPI) व्यवहारांना प्रोत्साहन
- डिजिटल व्यवहारांसाठी बोनस पॉइंट्स किंवा कॅशबॅक ऑफर
व्याज दरात बदल
आरबीआयच्या धोरणानुसार, बचत खात्यावरील व्याज दरात बदल होत असतात. सध्या बहुतेक सरकारी बँका 2.70% ते 3.50% दरम्यान वार्षिक व्याज देतात, तर खासगी बँका 3.00% ते 4.00% पर्यंत व्याज देऊ शकतात.
केवायसी नियमांचे पालन
केवायसी (नॉ युअर कस्टमर) नियमांचे अधिक कठोर पालन केले जात आहे:
- आधार कार्ड लिंकिंग अनिवार्य
- नियमित केवायसी अपडेशन आवश्यक
- बायोमेट्रिक सत्यापन
शुल्क आणि दंडात वाढ
बँका विविध सेवांसाठी शुल्क वाढवत आहेत:
- चेकबुक शुल्क वाढले आहेत
- पेपर स्टेटमेंट्ससाठी अतिरिक्त शुल्क
- शाखेत जाऊन व्यवहार करण्यासाठी जास्त शुल्क आकारले जात आहेत
बचत खाते निवडताना महत्त्वाचे मुद्दे
बचत खाते उघडताना आणि नियमित वापरताना खालील मुद्दे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे:
- व्याज दर: विविध बँकांमध्ये व्याज दरांची तुलना करा. काही बँका ठराविक रकमेपर्यंत जास्त व्याज देतात.
- किमान शिल्लक आवश्यकता: कमी किमान शिल्लक आवश्यकता असलेले खाते निवडणे फायदेशीर ठरू शकते.
- ऑनलाइन बँकिंग सुविधा: मोबाईल अॅप, इंटरनेट बँकिंग आणि यूपीआय सारख्या सुविधा असलेले खाते निवडा.
- शुल्क संरचना: विविध सेवांसाठी बँकेकडून आकारली जाणारी शुल्के तपासा.
- शाखा आणि एटीएम नेटवर्क: तुमच्या परिसरात शाखा आणि एटीएम उपलब्ध असलेली बँक निवडा.
- ग्राहक सेवा: बँकेच्या ग्राहक सेवेची गुणवत्ता तपासा.
बचत खाते हे आर्थिक व्यवहारांचे आणि बचतीचे महत्त्वाचे साधन आहे. मात्र, त्याचा पूर्ण लाभ घेण्यासाठी बँकेच्या नियमांची आणि मर्यादांची माहिती असणे आवश्यक आहे. आरबीआयच्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करून आणि खात्याचा नियमित वापर करून, आपण आपल्या आर्थिक व्यवहारांमध्ये सुरक्षितता आणि कार्यक्षमता आणू शकता.
सध्याच्या डिजिटल युगात, बँकिंग सेवा अधिक सुलभ आणि वेगवान झाल्या आहेत. डिजिटल माध्यमांचा वापर करून व्यवहार करणे सोपे आणि सुरक्षित आहे. तरीही, ऑनलाइन फसवणुकीसंदर्भात सतर्क राहणे आणि आपली खाते माहिती गोपनीय ठेवणे महत्त्वाचे आहे.
शेवटी, बँक खात्याचे नियम वेळोवेळी बदलत असतात, त्यामुळे नियमित अपडेट्स मिळवणे आणि त्यानुसार आपले आर्थिक नियोजन करणे फायदेशीर ठरेल.
