Gratuity of employee आजच्या काळात नोकरी करणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीसाठी सेवानिवृत्तीनंतरचे जीवन सुरळीत व्हावे यासाठी आर्थिक नियोजन करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या नियोजनामध्ये ग्रॅच्युईटी हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. भारतात ग्रॅच्युईटी पेमेंट कायदा, 1972 मधील तरतुदींनुसार कर्मचाऱ्यांना हा महत्त्वपूर्ण लाभ मिळतो. आज आपण ग्रॅच्युईटीबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.
ग्रॅच्युईटी म्हणजे काय? ग्रॅच्युईटी ही एक प्रकारची बक्षिसी आहे, जी कर्मचाऱ्याला त्याच्या दीर्घकालीन सेवेबद्दल दिली जाते. सरकारी किंवा खाजगी क्षेत्रात काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांना सेवानिवृत्तीनंतर किंवा नोकरी सोडताना ही रक्कम मिळते. ही रक्कम कर्मचाऱ्याच्या वेतन आणि सेवा कालावधीवर आधारित असते.
पात्रता आणि निकष ग्रॅच्युईटी मिळवण्यासाठी कर्मचाऱ्याने किमान पाच वर्षे सलग सेवा देणे आवश्यक आहे. मात्र काही विशेष परिस्थितींमध्ये या नियमाला अपवाद आहेत. उदाहरणार्थ, कर्मचाऱ्याचा मृत्यू झाल्यास किंवा अपंगत्व आल्यास पाच वर्षांची अट शिथिल केली जाते. चार वर्षे आणि आठ महिने पूर्ण केलेल्या कर्मचाऱ्यांना पाच वर्षांची सेवा पूर्ण मानली जाते.
ग्रॅच्युईटीची गणना ग्रॅच्युईटीची गणना करण्यासाठी एक सोपा फॉर्म्युला वापरला जातो: ग्रॅच्युईटी = शेवटचा मूळ पगार × सेवेची वर्षे × 15/26
उदाहरणार्थ, एखाद्या कर्मचाऱ्याचा शेवटचा मासिक पगार 50,000 रुपये असेल आणि त्याने 25 वर्षे सेवा केली असेल, तर त्याची ग्रॅच्युईटी पुढीलप्रमाणे असेल: 50,000 × 25 × 15/26 = 7,21,153.85 रुपये
कर आणि मर्यादा सध्याच्या नियमांनुसार ग्रॅच्युईटीची कमाल मर्यादा 20 लाख रुपये आहे. या मर्यादेपर्यंतची ग्रॅच्युईटी पूर्णपणे करमुक्त आहे. म्हणजेच कर्मचाऱ्याला या रकमेवर कोणताही आयकर भरावा लागत नाही. ही सवलत कर्मचाऱ्यांना मोठा दिलासा देते.
ग्रॅच्युईटी मिळवण्याची प्रक्रिया सेवानिवृत्ती किंवा राजीनामा देताना कर्मचाऱ्याने कंपनीच्या मानव संसाधन विभागाकडे औपचारिक अर्ज करणे आवश्यक आहे. या अर्जासोबत आवश्यक कागदपत्रे जोडावी लागतात. योग्य कागदपत्रांसह अर्ज सादर केल्यानंतर सामान्यत: 30 दिवसांच्या आत ग्रॅच्युईटीची रक्कम कर्मचाऱ्याच्या खात्यात जमा केली जाते.
महत्त्वाचे मुद्दे आणि सूचना
- नोकरी बदलताना ग्रॅच्युईटीचा विचार करणे महत्त्वाचे आहे. नवीन कंपनीत ग्रॅच्युईटी योजना उपलब्ध आहे की नाही हे तपासून पाहावे.
- काही कंपन्या स्वयंचलित प्रणालीद्वारे ग्रॅच्युईटीची प्रक्रिया पूर्ण करतात. अशा प्रणालींमध्ये कर्मचाऱ्याला फारशी कागदपत्रे भरावी लागत नाहीत.
- ग्रॅच्युईटीबाबत कोणताही वाद निर्माण झाल्यास कामगार न्यायालयात दाद मागता येते.
- दीर्घकालीन सेवा असलेल्या कर्मचाऱ्यांना ग्रॅच्युईटीचा जास्त फायदा मिळतो.
ग्रॅच्युईटीचे महत्त्व ग्रॅच्युईटी ही कर्मचाऱ्यांसाठी सेवानिवृत्तीनंतरच्या काळात आर्थिक सुरक्षा प्रदान करते. या रकमेचा उपयोग विविध गरजा भागवण्यासाठी किंवा भविष्यातील गुंतवणुकीसाठी करता येतो. विशेषत: महागाईच्या काळात ही रक्कम कर्मचाऱ्यांना मोठा आधार देते.
सध्याच्या आर्थिक परिस्थितीत ग्रॅच्युईटीचे महत्त्व अधिक वाढले आहे. कर्मचाऱ्यांनी आपल्या सेवा कालावधीनुसार मिळणाऱ्या ग्रॅच्युईटीचा अंदाज घेऊन भविष्यातील आर्थिक नियोजन करणे महत्त्वाचे आहे. तसेच, कंपन्यांनीही कर्मचाऱ्यांना ग्रॅच्युईटीबाबत योग्य मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे.
ग्रॅच्युईटी ही कर्मचाऱ्यांसाठी एक महत्त्वाची सामाजिक सुरक्षा योजना आहे. या योजनेमुळे दीर्घकालीन सेवा देणाऱ्या कर्मचाऱ्यांना सेवानिवृत्तीनंतर आर्थिक स्थैर्य मिळते. कर्मचाऱ्यांनी ग्रॅच्युईटीच्या नियमांची योग्य माहिती घेऊन त्याचा लाभ घ्यावा. तसेच, नियोक्त्यांनीही कर्मचाऱ्यांना या लाभाबाबत सविस्तर माहिती देऊन त्यांच्या भविष्यातील आर्थिक सुरक्षेसाठी योगदान द्यावे.
