Aadhaar card राज्य सरकारच्या महत्त्वाकांक्षी संजय गांधी निराधार योजना आणि श्रावणबाळ सेवा राज्य निवृत्ती वेतन योजनेच्या लाखो लाभार्थ्यांना मोठा धक्का बसला आहे. सूत्रांकडून मिळालेल्या माहितीनुसार, या योजनांच्या सुमारे १० लाख लाभार्थ्यांची बँक खाती आधार कार्डशी जोडली गेली नसल्यामुळे मागील दोन महिन्यांपासून त्यांचे हप्ते बंद करण्यात आले आहेत. यामुळे गरीब आणि गरजू लाभार्थी मोठ्या अडचणीत सापडले आहेत.
बँकांमध्ये लाभार्थ्यांची रांग
राज्यभरातील विविध जिल्हा बँकांसह अन्य बँकांमध्ये आधार कार्ड जोडणीसाठी लाभार्थ्यांची मोठी गर्दी पाहायला मिळत आहे. अनेक ठिकाणी लाभार्थी आपले हप्ते मिळण्यासाठी आतुरतेने बँकांमध्ये फेरे मारत असून, त्यामुळे काही ठिकाणी वादाचे प्रसंगही निर्माण होत आहेत.
एका वरिष्ठ सामाजिक न्याय विभागाच्या अधिकाऱ्याने दिलेल्या माहितीनुसार, “आधार कार्ड लिंकिंग ही केंद्र सरकारची अनिवार्य प्रक्रिया आहे. योजनांमध्ये पारदर्शकता आणण्यासाठी आणि थेट लाभ हस्तांतरण प्रक्रियेसाठी हे आवश्यक आहे. आम्ही लाभार्थ्यांना आधार कार्ड जोडण्यासाठी वारंवार सूचना दिल्या आहेत, परंतु अनेकांनी याकडे दुर्लक्ष केले आहे.”
कोणत्या योजना आहेत प्रभावित?
सध्या प्रभावित झालेल्या योजनांमध्ये प्रामुख्याने संजय गांधी निराधार योजना आणि श्रावणबाळ सेवा राज्य निवृत्ती वेतन योजना या दोन महत्त्वपूर्ण योजनांचा समावेश आहे. संजय गांधी निराधार योजनेअंतर्गत निराधार व्यक्ती, अंध, विकलांग, अनाथ मुले, दीर्घकालीन आजारी असणारे व्यक्ती आणि घटस्फोटित महिलांना मासिक आर्थिक मदत दिली जाते. तर श्रावणबाळ सेवा राज्य निवृत्ती वेतन योजनेअंतर्गत ६५ वर्षांवरील निराधार ज्येष्ठ नागरिकांना दरमहा १,५०० रुपये मिळतात.
राज्यातील जिल्ह्यांमधील समाजकल्याण विभागाचे एक अधिकारी सांगतात, “आम्ही लाभार्थ्यांची यादी बँकांना नियमितपणे देत असतो. ज्या लाभार्थ्यांचे आधार कार्ड बँक खात्याशी जोडलेले नाहीत, त्यांना आम्ही आवाहन करत आहोत की त्यांनी लवकरात लवकर ही प्रक्रिया पूर्ण करावी, अन्यथा त्यांचे हप्ते थांबवण्यात येतील.”
लाभार्थ्यांचे हाल
“मला दरमहा संजय गांधी योजनेचे १,५०० रुपये मिळत होते. मागील दोन महिन्यांपासून माझे पैसे बंद झाले आहेत. मी अंध असल्यामुळे माझ्यासाठी बँकेत जाऊन आधार लिंक करणे खूप कठीण आहे, पण आता पर्याय नाही,” असे यवतमाळ जिल्ह्यातील ६२ वर्षीय शकुंतला पवार यांनी सांगितले.
नागपूरच्या ७० वर्षीय श्रीकांत देशमुख यांना श्रावणबाळ सेवा योजनेचा लाभ मिळत होता. ते म्हणतात, “मी रोज सकाळी बँकेत जातो, पण गर्दी इतकी असते की माझा नंबर येत नाही. माझ्या वयात एवढे कष्ट करणे अवघड आहे. सरकारने आमच्यासारख्या ज्येष्ठ नागरिकांसाठी वेगळी व्यवस्था करावी.”
आधार कार्ड लिंकिंगची प्रक्रिया
बँक अधिकाऱ्यांनी स्पष्ट केले आहे की आधार कार्ड लिंकिंगची प्रक्रिया अत्यंत सोपी आहे. लाभार्थी त्यांच्या आधार कार्ड आणि बँक पासबुकसह बँकेत जाऊ शकतात आणि एक सोपा फॉर्म भरून ही प्रक्रिया पूर्ण करू शकतात. अनेक बँकांनी या प्रक्रियेसाठी विशेष काउंटरही सुरू केले आहेत.
पुण्यातील एका बँक व्यवस्थापकाने सांगितले, “आम्ही शक्य तितक्या लवकर लाभार्थ्यांचे आधार लिंकिंग करण्याचा प्रयत्न करत आहोत. परंतु रोज शेकडो लोक येत असल्यामुळे आमच्यावर तणाव आहे. आम्ही वृद्ध आणि अपंग व्यक्तींना प्राधान्य देत आहोत.”
सरकारचा दृष्टिकोन
राज्य सरकारच्या सामाजिक न्याय विभागाच्या प्रवक्त्याने स्पष्ट केले आहे की आधार कार्ड लिंकिंग ही एक अनिवार्य प्रक्रिया आहे. “योजनांमध्ये पारदर्शकता सुनिश्चित करण्यासाठी आणि योग्य लाभार्थ्यांनाच फायदा मिळावा यासाठी या प्रक्रियेची आवश्यकता आहे. आमचे उद्दिष्ट लाभार्थ्यांना त्रास देणे नसून, योजनेची अंमलबजावणी अधिक प्रभावीपणे करणे हे आहे,” असे त्यांनी सांगितले.
त्यांनी पुढे स्पष्ट केले की ज्या लाभार्थ्यांनी आधार कार्ड लिंक केले आहे, त्यांना त्यांचे हप्ते नियमितपणे मिळत आहेत. फक्त ज्या लाभार्थ्यांनी अद्याप ही प्रक्रिया पूर्ण केलेली नाही, त्यांचेच हप्ते रोखले गेले आहेत.
बँकांची भूमिका
बँकांनीही या प्रक्रियेला गती देण्यासाठी विशेष प्रयत्न सुरू केले आहेत. अनेक बँकांनी विशेष शिबिरे आयोजित करून लाभार्थ्यांना आधार लिंकिंगची सुविधा पुरवली आहे. काही बँकांनी तर मोबाईल व्हॅन सुरू करून दुर्गम भागातील लाभार्थ्यांपर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न केला आहे.
“आम्ही अनेक गावांमध्ये विशेष मोहिमा राबवत आहोत. आमच्या कर्मचाऱ्यांनी गावागावांत जाऊन लाभार्थ्यांचे आधार कार्ड लिंकिंग केले आहे. परंतु अजूनही बरेच काम बाकी आहे,” असे औरंगाबाद जिल्हा मध्यवर्ती बँकेच्या मुख्य व्यवस्थापकाने सांगितले.
समाजसेवी संस्थांचे प्रयत्न
या समस्येवर मात करण्यासाठी अनेक स्वयंसेवी संस्था पुढे आल्या आहेत. त्या लाभार्थ्यांना, विशेषतः वृद्ध आणि अपंग व्यक्तींना, बँकेत नेऊन त्यांच्या आधार कार्ड लिंकिंगमध्ये मदत करत आहेत.
नागपूरच्या ‘समाज सेवा मंडळा’चे अध्यक्ष राजेश शर्मा यांनी सांगितले, “आम्ही दररोज ३०-४० लाभार्थ्यांना बँकेत नेऊन त्यांच्या आधार लिंकिंगमध्ये मदत करतो. अनेक वृद्ध लोकांना माहिती नसते किंवा त्यांना प्रक्रिया समजत नाही. आम्ही त्यांची मदत करत आहोत.”
सामाजिक न्याय विभागाने स्पष्ट केले आहे की त्यांचे लक्ष्य लाभार्थ्यांना त्रास देण्यापेक्षा योजनेची अंमलबजावणी अधिक प्रभावीपणे करणे हे आहे. त्यांनी सर्व लाभार्थ्यांना आवाहन केले आहे की त्यांनी लवकरात लवकर आपल्या जवळच्या बँक शाखेत जाऊन आधार कार्ड लिंकिंगची प्रक्रिया पूर्ण करावी.
“आम्ही लाभार्थ्यांना थोडा अधिक कालावधी देत आहोत. परंतु त्यानंतर ज्यांचे आधार लिंक असणार नाही, त्यांचे हप्ते कायमचे बंद होऊ शकतात. त्यामुळे सर्वांनी या संधीचा फायदा घ्यावा,” असे विभागाच्या प्रवक्त्याने सांगितले.
बँक आणि सरकारी अधिकाऱ्यांनी आवाहन केले आहे की ज्या लाभार्थ्यांचे आधार कार्ड अद्याप बँक खात्याशी जोडलेले नाही, त्यांनी लवकरात लवकर ही प्रक्रिया पूर्ण करावी. जर बँकेत गर्दी असेल, तर त्यांनी शेजारच्या बँकेत किंवा स्वयंसेवी संस्थांच्या मदतीने ही प्रक्रिया पूर्ण करावी.
“आधार लिंकिंग ही फक्त एकदाच करायची प्रक्रिया आहे. एकदा ती पूर्ण झाल्यावर, लाभार्थ्यांना त्यांचे हप्ते नियमितपणे मिळतील. त्यामुळे सर्वांनी या प्रक्रियेचे महत्त्व समजून घ्यावे,” असे एका बँक अधिकाऱ्याने सांगितले.