E-Shram Card holders भारतातील अर्थव्यवस्थेचा मोठा भाग असंघटित क्षेत्रावर अवलंबून आहे. या क्षेत्रात काम करणाऱ्या कामगारांची संख्या कोट्यवधी आहे, परंतु त्यांना आवश्यक सामाजिक सुरक्षा आणि आर्थिक फायदे मिळत नाहीत.
बांधकाम कामगार, घरगुती कामगार, शेतमजूर, हातगाडी चालक, रिक्षा चालक, स्वयंरोजगार करणारे कामगार अशा अनेक प्रकारच्या असंघटित कामगारांची परिस्थिती अत्यंत बिकट असते. त्यांना नियमित पगार, भविष्य निर्वाह निधी, वैद्यकीय विमा किंवा अन्य सामाजिक सुरक्षा लाभ मिळत नाहीत.
अशा परिस्थितीत, केंद्र सरकारने ई-श्रम पोर्टल सुरू करून असंघटित कामगारांसाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलले आहे. या पोर्टलद्वारे असंघटित कामगारांची नोंदणी केली जाते आणि त्यांना ई-श्रम कार्ड दिले जाते. हे कार्ड त्यांच्या सामाजिक आणि आर्थिक उन्नतीसाठी एक महत्त्वाचे साधन बनले आहे.
ई-श्रम कार्ड म्हणजे काय?
ई-श्रम कार्ड हे असंघटित कामगारांसाठी एक विशेष ओळखपत्र आहे, जे केंद्र सरकारद्वारा जारी केले जाते. हे कार्ड त्यांना विविध सरकारी योजनांचा लाभ घेण्यास मदत करते. ई-श्रम कार्डमध्ये एक युनिव्हर्सल अकाउंट नंबर (UAN) असतो, जो कामगाराचा विशिष्ट ओळख क्रमांक असतो. या क्रमांकाद्वारे सरकार कामगाराची सर्व माहिती ठेवते आणि त्याला विविध योजनांचा लाभ देते.
ई-श्रम कार्ड हे असंघटित कामगारांसाठी देशभरात मान्यताप्राप्त ओळखपत्र म्हणून काम करते. हे कार्ड कामगाराच्या आधार कार्ड आणि बँक खात्याशी जोडलेले असते, ज्यामुळे सरकारी योजनांचे लाभ थेट त्यांच्या बँक खात्यात जमा केले जातात.
ई-श्रम कार्डाचे फायदे
१. आर्थिक सहाय्य
ई-श्रम कार्ड असलेल्या असंघटित कामगारांना दरमहा ₹१,००० चे आर्थिक सहाय्य मिळते. ही रक्कम थेट त्यांच्या बँक खात्यात जमा केली जाते. या आर्थिक मदतीमुळे त्यांना दैनंदिन खर्च भागवण्यास मदत होते. विशेषतः कोरोना महामारीच्या काळात, जेव्हा अनेक कामगारांचे रोजगार गेले होते, तेव्हा या आर्थिक मदतीने त्यांना दिलासा दिला.
२०२५ मध्ये सरकारने या आर्थिक मदतीची रक्कम वाढवण्याचा प्रस्ताव ठेवला आहे. त्यानुसार, आर्थिक वर्ष २०२५-२६ पासून ही रक्कम ₹१,५०० पर्यंत वाढवली जाऊ शकते.
२. अपघात विमा संरक्षण
ई-श्रम कार्ड धारकांना ₹२ लाख पर्यंतचे अपघात विमा संरक्षण मिळते. जर कामगाराचा अपघातात मृत्यू झाल्यास किंवा त्याला अपंगत्व आल्यास, त्याच्या कुटुंबाला हे विमा संरक्षण मिळते. हे विमा संरक्षण त्यांच्या कुटुंबाला आर्थिक संकटात मदत करते.
या विमा योजनेअंतर्गत:
- पूर्ण अपंगत्व (कायमस्वरूपी): ₹२ लाख
- अंशिक अपंगत्व: ₹१ लाख
- कामावर असताना मृत्यू: ₹२ लाख
- नैसर्गिक मृत्यू: ₹५०,०००
३. आयुष्मान भारत योजनेचा लाभ
ई-श्रम कार्ड धारकांना आयुष्मान भारत प्रधानमंत्री जन आरोग्य योजना (PMJAY) चा लाभ मिळतो. या योजनेअंतर्गत, प्रत्येक कुटुंबाला वर्षाला ₹५ लाख पर्यंतचे मोफत वैद्यकीय उपचार मिळतात. हे संरक्षण त्यांच्या संपूर्ण कुटुंबाला मिळते, ज्यामध्ये त्यांचे पती/पत्नी, मुले, आई-वडील यांचा समावेश होतो.
आयुष्मान भारत योजनेअंतर्गत, देशभरातील सरकारी आणि नोंदणीकृत खासगी रुग्णालयांमध्ये उपचार घेता येतात. यामध्ये गंभीर आजार, शस्त्रक्रिया, दीर्घकालीन उपचार यांचा समावेश आहे.
४. शिक्षण सहाय्य
ई-श्रम नोंदणीकृत कामगारांच्या मुलांना शिक्षणासाठी विशेष शिष्यवृत्ती दिली जाते. २०२५ पासून सुरू होणाऱ्या या योजनेअंतर्गत:
- शालेय शिक्षण: ₹५,००० ते ₹१०,००० वार्षिक शिष्यवृत्ती
- उच्च शिक्षण: ₹१५,००० ते ₹२५,००० वार्षिक शिष्यवृत्ती
- व्यावसायिक प्रशिक्षण: पूर्ण शुल्क माफी
या शिष्यवृत्तीमुळे असंघटित कामगारांची मुले उच्च शिक्षण घेऊ शकतात आणि त्यांचे भविष्य उज्ज्वल बनू शकते.
५. कौशल्य विकास आणि रोजगार संधी
२०२५ मध्ये सरकारने ई-श्रम नोंदणीकृत कामगारांसाठी कौशल्य विकास प्रशिक्षण कार्यक्रम सुरू केला आहे. या कार्यक्रमांतर्गत, कामगारांना त्यांच्या क्षेत्रातील आधुनिक कौशल्ये शिकवली जातात. या प्रशिक्षणानंतर त्यांना रोजगार संधी उपलब्ध करून दिल्या जातात.
प्रशिक्षण कालावधीत कामगारांना प्रशिक्षण भत्ता दिला जातो, जेणेकरून त्यांना प्रशिक्षणासाठी वेळ देणे सोयीचे व्हावे. प्रशिक्षित कामगारांना त्यांच्या कौशल्यानुसार चांगले वेतन मिळवण्याची संधी मिळते.
६. पेन्शन योजना
ई-श्रम कार्ड धारकांना प्रधानमंत्री श्रम योगी मानधन (PMSYM) पेन्शन योजनेचा लाभ घेता येतो. या योजनेअंतर्गत, ६० वर्षांनंतर कामगारांना दरमहा ₹३,००० पेन्शन मिळते. या योजनेत सहभागी होण्यासाठी कामगारांना दरमहा अत्यल्प रक्कम (₹५५ ते ₹२००) भरावी लागते, आणि सरकार त्यावर समान रक्कम जमा करते.
२०२५ पासून या पेन्शन योजनेत बदल केले जाणार आहेत, ज्यामध्ये पेन्शनची रक्कम ₹५,००० पर्यंत वाढवली जाऊ शकते.
ई-श्रम कार्डासाठी पात्रता
ई-श्रम कार्ड मिळवण्यासाठी खालील निकष पूर्ण करणे आवश्यक आहे:
- अर्जदाराचे वय १६ ते ५९ वर्षांदरम्यान असावे.
- अर्जदार भारतीय नागरिक असावा.
- अर्जदार असंघटित क्षेत्रातील कामगार असावा (उदा. शेतमजूर, बांधकाम कामगार, घरगुती कामगार, रिक्षा चालक, इत्यादी).
- अर्जदाराचे वार्षिक उत्पन्न ₹१५,००० पेक्षा कमी असावे.
- अर्जदाराकडे आधार कार्ड आणि बँक खाते असणे आवश्यक आहे.
- अर्जदार संघटित क्षेत्रातील कर्मचारी नसावा (म्हणजेच EPFO किंवा ESIC मध्ये नोंदणीकृत नसावा).
ई-श्रम कार्ड कसे मिळवावे?
ई-श्रम कार्ड मिळवण्यासाठी दोन मार्ग आहेत:
१. ऑनलाइन नोंदणी
- ई-श्रम पोर्टल (https://eshram.gov.in) वर जा.
- होमपेजवरील ‘रजिस्ट्रेशन’ बटणावर क्लिक करा.
- आपला आधार क्रमांक आणि मोबाईल नंबर टाका.
- आलेल्या OTP ची पुष्टी करा.
- आवश्यक वैयक्तिक माहिती भरा (नाव, वय, लिंग, जात वर्ग, व्यवसाय, इत्यादी).
- बँक खात्याची माहिती भरा.
- सर्व माहिती तपासून ‘सबमिट’ बटणावर क्लिक करा.
नोंदणी यशस्वी झाल्यानंतर, आपण ई-श्रम कार्ड डाउनलोड करू शकता आणि त्याची प्रिंट काढू शकता.
२. कॉमन सर्व्हिस सेंटर (CSC) मार्फत नोंदणी
- जवळच्या कॉमन सर्व्हिस सेंटर (CSC) मध्ये जा.
- ई-श्रम नोंदणीसाठी विनंती करा.
- तिथे असलेले अधिकारी आपल्या नोंदणीसाठी मदत करतील.
- आवश्यक कागदपत्रे (आधार कार्ड, बँक पासबुक, इत्यादी) सादर करा.
- नोंदणी प्रक्रिया पूर्ण झाल्यावर, आपल्याला ई-श्रम कार्डाची प्रिंट मिळेल.
आवश्यक कागदपत्रे
ई-श्रम कार्डासाठी नोंदणी करताना खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
- आधार कार्ड (अनिवार्य)
- बँक पासबुक / बँक खात्याचे तपशील
- मोबाईल नंबर (आधार शी लिंक केलेला असल्यास उत्तम)
- पॅन कार्ड (उपलब्ध असल्यास)
- मतदार ओळखपत्र
- जात प्रमाणपत्र (SC/ST/OBC असल्यास)
- दारिद्र्य रेषेखालील प्रमाणपत्र (BPL असल्यास)
- अपंगत्व प्रमाणपत्र (अपंग असल्यास)
२०२५ मधील नवीन सुधारणा
२०२५ मध्ये, सरकारने ई-श्रम योजनेत अनेक महत्त्वाच्या सुधारणा केल्या आहेत:
- आर्थिक मदत वाढ: मासिक आर्थिक मदत ₹१,००० वरून ₹१,५०० पर्यंत वाढवण्याचा प्रस्ताव
- अपघात विमा रक्कम वाढ: विमा रक्कम ₹२ लाख वरून ₹३ लाख पर्यंत वाढवण्याचा प्रस्ताव
- व्यावसायिक प्रशिक्षण: २० विविध क्षेत्रांमध्ये विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम
- डिजिटल पेमेंट प्रोत्साहन: डिजिटल पेमेंट वापरणाऱ्या कामगारांना अतिरिक्त आर्थिक प्रोत्साहन
- महिला सशक्तीकरण कार्यक्रम: महिला कामगारांसाठी विशेष प्रशिक्षण आणि कर्ज सुविधा
- वृद्धावस्था सुरक्षा: वृद्ध असंघटित कामगारांसाठी विशेष आरोग्य सेवा आणि वाढीव पेन्शन
ई-श्रम कार्ड हे असंघटित कामगारांसाठी एक वरदान ठरले आहे. या कार्डामुळे, त्यांना सामाजिक सुरक्षा, आर्थिक मदत, वैद्यकीय विमा, अपघात विमा, आणि पेन्शन यासारख्या महत्त्वाच्या लाभांपासून वंचित राहावे लागत नाही. सरकारच्या या उपक्रमामुळे, कोट्यवधी असंघटित कामगारांना सामाजिक आणि आर्थिक सुरक्षेचे छत्र मिळाले आहे.
जर आपण असंघटित क्षेत्रातील कामगार असाल, तर आजच ई-श्रम पोर्टलवर नोंदणी करा आणि या अमूल्य लाभांचा फायदा घ्या. आपल्या ई-श्रम कार्डासाठी आजच नोंदणी करा आणि सरकारी योजनांचा लाभ घ्या!
